Khi đưa người thân đến gặp nhà tâm lý học, nhiều người thường nghĩ rằng càng kể chi tiết càng giúp chuyên gia hiểu nhanh và đánh giá chính xác hơn. Tuy nhiên, điều này lại có thể phản tác dụng. Việc chia sẻ quá nhiều, đặc biệt là những nhận định mang tính cảm xúc hay suy diễn, dễ khiến nhà tâm lý hình thành định kiến ban đầu, từ đó làm sai lệch quá trình đánh giá và ảnh hưởng đến hướng can thiệp.
Thay vì kể hết, người nhà chỉ nên chia sẻ những quan sát cụ thể, có thể kiểm chứng được, chẳng hạn như hành vi, tần suất, hoặc bối cảnh xảy ra, và chỉ khi được nhà tâm lý học yêu cầu hoặc trong các tình huống khẩn cấp liên quan đến an toàn.
Cách chia sẻ này không chỉ giúp quá trình đánh giá được khách quan và chính xác hơn, mà còn bảo vệ tính riêng tư và sự chủ động của thân chủ, tạo nền tảng tin cậy cho trị liệu về sau.
Vì sao “kể thay” quá nhiều là không nên?
- Định kiến trước: thông tin mang tính diễn giải hoặc đánh giá từ người nhà dễ tạo khung nhìn sẵn, ảnh hưởng cách nhà tâm lý học đặt câu hỏi và diễn giải dữ liệu lâm sàng.
- Nguy cơ “hiệu ứng xác nhận”: nhà trị liệu có xu hướng vô thức tìm bằng chứng khớp với câu chuyện đã nghe. Một nghiên cứu thử nghiệm đã cho thấy các nhà tâm lý học được nghe trước câu chuyện từ người nhà, có xu hướng diễn giải và đánh giá các thông tin trong phiên làm việc với thân chủ theo những gì đã nghe được trước đó.
- Giảm tính chủ thể và quyền tự quyết của thân chủ: trị liệu trung tâm là trải nghiệm và động lực của thân chủ, không phải hồ sơ do người khác xây lên.
- Ảnh hưởng đến mối quan hệ trị liệu: nếu thân chủ biết người nhà đã chia sẻ quá mức, họ có thể mất niềm tin, phòng vệ, hoặc né tránh tiết lộ sự thật với nhà tâm lý học.
- Sai lệch dữ liệu: mô tả cảm nhận theo cảm xúc của người nhà có thể làm dữ liệu hành vi không được chính xác, gây khó khăn cho nhà tâm lý cũng như thân chủ trong quá trình đánh giá và can thiệp tâm lý. Nghiên cứu tổng quan lớn cho thấy đánh giá cùng một sự việc của người nhà và thân chủ có sự khác nhau rõ rệt và điều này ảnh hưởng trực tiếp đến đánh giá và can thiệp tâm lý sau đó.
Khi nào người nhà nên chia sẻ?
- Khi được nhà tâm lý học yêu cầu (có thể được cung cấp dưới dạng bảng hỏi hoặc nhà tâm lý học trực tiếp phỏng vấn sâu để thu thập dữ liệu)
- Tình huống khẩn cấp an toàn: trong tình huống người nhà nhận thấy thân chủ có các nguy cơ tự hại, bạo lực, lạm dụng, ý định tự sát hoặc làm hại người khác thì cần báo ngay cho nhà tâm lý để được hướng dẫn xử lý an toàn.
- Thân chủ là trẻ vị thành niên: Người giám hộ có thể cung cấp thông tin khi trẻ chưa có đầy đủ khả năng để chia sẻ, tuy nhiên cần tôn trọng quyền riêng tư của trẻ, cũng như cung cấp thông tin mội cách khách quan, không phán xét.
Chia sẻ như thế nào để giúp ích cho nhà tâm lý học và thân chủ?
Những nguy cơ khi người nhà chia sẻ quá sớm hoặc quá chi tiết với nhà tâm lý học không có nghĩa là người nhà không được chia sẻ gì. Ngược lại, việc chia sẻ đúng lúc và đúng cách, đặc biệt khi được nhà tâm lý học yêu cầu, có thể giúp người nhà hỗ trợ rất hiệu quả cho quá trình trị liệu.
Khi được đề nghị cung cấp thông tin, người nhà nên chia sẻ theo khung 3M dưới đây:
- Mô tả: Hành vi quan sát được (tránh gán nhãn tính cách).
- Mức độ: Tần suất, thời lượng, cường độ (ví dụ: 4–5 lần/tuần, 30–45 phút/lần).
- Môi trường: Trước – trong – sau khi hành vi diễn ra.
Trong ba yếu tố này, “mô tả” thường là phần khó nhất vì người nhà dễ rơi vào thói quen đánh giá hoặc quy kết động cơ của thân chủ thay vì chỉ ghi nhận hành vi.
- Ví dụ chưa đúng: “Con lầm lì, vô trách nhiệm, chắc hẳn đây là biểu hiện của trầm cảm nặng.”
- Ví dụ đúng: “Tuần vừa rồi, con bỏ bữa tối 4/7 ngày; mỗi lần đều nói ‘không đói’ và lên phòng ngay sau khi cãi nhau với tôi.”
Chia sẻ như vậy giúp nhà tâm lý có dữ liệu khách quan hơn, giảm rủi ro định kiến, và vẫn tôn trọng quyền riêng tư, tính chủ thể của thân chủ
Kết luận
Như vậy, có thể thấy người nhà không nên “kể thay” quá chi tiết về đời tư hay động cơ của thân chủ. Cách hỗ trợ hợp lý nhất là chỉ cung cấp các quan sát cơ bản, có thể kiểm chứng (hành vi – tần suất – bối cảnh), khi được nhà tâm lý học yêu cầu hoặc trong tình huống khẩn cấp an toàn. Cách làm này giảm rủi ro định kiến đầu vào, bảo toàn mối quan hệ giữa nhà tâm lý học và thân chủ, giúp quá trình đánh giá – can thiệp chính xác hơn, có lợi trực tiếp cho chính người thân của bạn.
Câu hỏi thường gặp về người nhà có thể chia sẻ toàn bộ vấn đề của thân chủ với nhà tâm lý học hay không?
Hãy tin vào tiến trình đánh giá và can thiệp. Các nhà tâm lý học được đào tạo để khai thác chủ đích các vấn đề quan trọng. Bạn có thể đề nghị một phiên gia đình do nhà tâm lý học điều phối, và tại đây, bạn có thể bổ sung thêm các thông tin mà bạn cho rằng còn thiếu.
Chỉ khi được yêu cầu và theo định dạng nhà tâm lý học cung cấp (bảng/timeline). Dữ liệu quá dài, không có cấu trúc chuyên nghiệp sẽ khiến các thông tin này trở nên rối rắm, nhà tâm lý khó sử dụng được.
Thân chủ có ý định tự hại hoặc làm hại người khác, bạo lực, lạm dụng chất trầm trọng, mất an toàn cấp tính.
Thông thường, nhà tâm lý học chỉ chia sẻ mục tiêu chung và khuyến nghị vai trò gia đình, không tiết lộ nội dung riêng tư của thân chủ. Trong trường hợp gia đình có nhu cầu, nhà tâm lý cần sự đồng ý của thân chủ để chia sẻ về những vấn đề này.
Người giám hộ có quyền cung cấp thông tin cho nhà tâm lý bởi ở nhiều trẻ vị thành niên có thể chưa có đủ khả năng để tự báo cáo các vấn đề của bản thân. Tuy nhiên, người nhà vẫn cần tôn trọng tiếng nói của trẻ và khuyến khích trẻ tự mình chia sẻ với nhà tâm lý học.
